Tuba Aydın Psikolog Tuba Aydın Web Sitesi
Benzer İçerikler
Yılmazlık düzeyimizi artırmak kendİ eliMizde.
Hayatımızda birçok olumsuz olayla karşılaşabiliyoruz: Yas, çatışmalar, doğal felaketler, ilişki problemleri, psikolojik hastalıklar… Böylesi hadiselerin bir çoğunun engellenemeyeceği muhakkak. Bu durumda önemli olan esnek olabilmek.
Kimileri karşılaştıkları zorlukları çabucak atlatarak eski sağlıklarına kavuşurken, diğerleri desteğe ihtiyaç duyarlar. Yılmaz bireylerin de yaraları bulunur. Fakat yine de hayatlarında ilerlemeye devam ederler.
Dermân arardım derdime derdim bana dermân imiş,
Bürhân sorardım aslıma aslım bana bürhân imiş
Bir çoğumuz çevremizde zorlu ailelerden gelen çocukların olduğunun farkındayızdır. Risk faktörleri denen fakirlik, şiddet ortamı, ilgisiz ebeveynler ve göç gibi güçlüklerle büyüyorlar. Bunun sonucunda bu ortamlarda büyüyen çocuklar arasında suça karışma ve madde kullanımına daha sık rastlıyoruz.
Fakat tüm zorluklara rağmen çocukların bir kısmı hayatta sevebilen ve üretebilen insan olmayı başarabiliyorlar. Yine benzeri bir durumu hayatında birden fazla travma geçirmiş, farklı stres faktörlerine maruz kalmış insanlar da bulunuyor.
1) Yılmazlık nedir? Psikolojik Sağlamlık
Resilience kelimesinin alan yayında farklı çevirilerine rastladım: Yılmazlık, psikolojik sağlanmlık, psikolojik dayanıklılık, metanet.
Yılmaz bireyler bir türlü devrilmeyen ve tekrar tekrar ayağa kalkan hacıyatmazlara benzetiliyorlar.
Bir topu alıp sıktığınızı çok çabuk bir şekilde eski formuna döndüğünü düşünün. Yılmaz bireyler de stres altında bu şekilde davranılar. Hormonları ölçüldüğünde de bu ölçülebilir. Kortizol düzeyleri diğer insanlara göre çok daha çabuk normal düzeylere döner. Tükenmişlik sendromu yaşama riskleri düşüktür.
Yılmazlık kendi kendini toparlama ve iyileştirme gücüdür.
Yılmazlık yaşanan zor durumlar karşısında yeniden toparlanma yeteneğidir.
Yılmazlık değişen durumlara karşı esneklik gösterebilme ve negatif duygusal tecrübelerden kurtulabilme yeteneğidir (Tugade vd., 2004: s. 1169).
Yılmazlık tek bir kişisel özellik değildir. Kişinin yaşamındaki birçok farklı kaynağı ve pozitif yaşamı şekillendiren faktörlerin tümünü kapsar.
Yılmazlık düzeyi yüksek olanlar travmalardan sonra çabuk toparlanırlar.
Yılmaz çocuklar her türlü olumsuz koşula (erken doğum, ailede yas, fakirlik, ayrılık, göç…) rağmen yaşlarına uygun gelişimsel süreçlerini sürdürebilen çocuklardır. Örneğin; dersleri başarıyla tamamlama, sosyal normlara uygun davranma, sosyal ilişkiler bina edebilme ve yaşına uygun aktivitelere katılabilme.
Yılmazlık (resilience) yerine kendini toparlama gücü, kendi kendini düzeltici eğilimler ya da psikolojik sağlamlık tabirleri de kullanılmaktadır. Gazi Üniversitesi’nde görev yapan Şerife Işık hocamız bu alanda yaptığı çalışmalarıyla tanınıyor. Kendisi kendini toparlama gücü tanımını tercihetmektedir.
AİLE YILMAZLIĞI. Yılmazlık sadece bireysel değildir. Aile yılmazlığı ailenin yaşadığı streslerden sonra yeniden toparlanabilme gücüdür.
Yılmazlık düzeyinizi ölçebilirsiniz. Yılmazlık düzeyini ölçen ölçekler geliştirilmiştir (Sorulara cevap vererek). Bazıları Türkçe’ye uyarlanarak güvenilirlikleri test edilmiştir.
Yılmazlık terimine yakın olan diğer kavramlar şunlardır; travma sonrası gelişim, baş etme yöntemleri, duygusal ve sosyal zeka.
Travma sonrası gelişim
Kimi insanlar da travmalardan etkilenirler, fakat daha sonrasında bir çoğu krizden daha da güçlenerek, içgörüler kazanarak ve kendisine bu süreçte destek olanlarla ilişkilerini daha da kuvvetlendirerek çıkarlar. Böylesi insanların başkalarına yardım ettiklerini, gerçekçi yeni hayat amaçları edindiklerini ya da hayat akışlarını değiştirdiklerini gözlemlersiniz. Buna travma sonrası gelişim denir.
Travma sonrası gelişim yaşayan insanın yılmazlık düzeyi düşük olmuş olabilir. Bu nedenle çabuk toparlanamamıştır. Yaşadıkları acılar sonucunda bunlar neden başıma geldi sorusu kişiyi yeni arayışlara itebilir. Hayatına yeni anlamlar katabilir. Edindiği içgörüler sonrasında ise yılmazlık düzeyi artabilir.
Yılmazlık örnekleri
Dini kitaplar ve çocuk masallarının çoğu travma sonrası gelişim hikayeleriyle doludur.
Hz. Yusuf’un kıssası. Babasından ayrı düşmesi, kardeşleri tarafından haksızlığa uğratılma, köle olarak satılması, iradesinin güçlenmesi, iftiraya uğraması, hapishaneye düşmesi, rüya yorumlama gibi kabiliyetlerinin gelişmesi, önemli görevlere getirilmesi…
Hz. Davud’un Kıssası. Galyat’ı öldürmesi
Kırmızı başlıklı kız. Üvey annesi ve kardeşlerinin söylediklerini önemsememeyi, kendisine doğadan arkadaşlar bulmayı başarıyor.
Charles Dickens’ın romanlarındaki karakterler kötü çocukluklarına rağmen temiz kalpli kalmış karakterlerle doludur.
Harry Potter giderek artan şiddette zorluklar karşısına çıkar. Önceki başarılarından elde ettiği yılmazlıkla içinde ve dışarıda çarpışan iyi ve kötünün mücadelesinde iyiler tarafında kalır.
2) Yılmazlık düzeyini artıran faktörler nelerdir?
Stres ve travmalarla bireyin daha iyi baş edebilmesini sağlayan faktörleri araçların hava yastıklarına da benzetebiliriz. Stres ve travmalarla karşılaşan bireyin önünde kişisel ve sosyal kaynakları adeta bir hava yastığı gibi açılarak onu korur.
Psikolojik sağlamlık düzeyine olumlu katkı sağlayan kişisel özelliklerden bazıları şunlardır.
Psikolojik sağlamlık düzeyini artıran bireysel özellikler
- Kaynaklarımızın farkında olmak. Farklı travmalara, güçlüklere, streslere maruz kalan bireylerin sahip olduğu kişisel kaynakları tampon görevi görürler.
- Bilişsel kabiliyetler, problem çözme yetenekleri, dikkat kabiliyeti adapte olma yeteneği
- Gerçekçi yaşam amaçlarının olması
- Yüksek pozitif öznel algı, öz-yeterlilik, öz-denetim (duyguların ve güdülerin), öz-saygı, öz-güven, özerklik, duyguları düzenleme yeteneği
- Duygularının farkında olması ve uyumlu olması. Duyguları bastırmak, görmezden gelmek psikosomatik problemlerin kapısını aralar. Kabul edilmemiş öfke, üzüntü, korku…
- Öz kontrol odakları yüksektir. Kendi istedikleri için yaparlar bir şeyi, başkalarıyla ilgili kaygıları düşüktür. Sosyal baskılara karşı daha fazla direnç gösterirler.
- Yaşama pozitif bakış. İyimserlik, umut
- İnsanın kendisini iyi tanıması ve olduğu gibi kabul etmesi. Olmak istediği ile olduğu insan arasındaki farkı ayırması.
- Kendisinin ve toplumun değer verdiği kabiliyetlere sahip olmak
- Mizah anlayışına sahip olmak
- Pozitif duyguları daha fazla tecrübe etmek. Pozitif duygulardan bazıları şunlardır: Yüksek iyi oluş, mutluluk düzeyi, aşk, neşe, huzur, ilgi, iyimserlik, umut, gurur, memnuniyet (satisfaction), rahatlama (relief), sevinç, coşku, cesaret, sevgi, esenlik, hayranlık, ferahlık, bağlılık, heveslilik, kararlılık…
- İyi bir beyin gelişimi, yüksek zeka
- Yüksek problem çözme yeteneği
- Yüksek mizah duygusu
- Sosyal becerilere sahip olmak, sosyal zeka, yüksek empati [eşduyum], sosyal desteğin varlığı
- Eleştirel düşünme yeteneğine sahip olma
- Kendini geliştirmeye adamış olma
- Maneviyat
- Değiştiremeyecekleri şeyleri kabullenme
- Başlarına gelecek olayların geçici olduğunun farkında olmak.
- Fiziksel olarak aktif olmak.
- İyi eğitim
- Yaşamının farklı noktalarını birbirine entegre edebilme yeteneği
Yılmaz kişilerin hikayelerini dinlemek bize umut verir ve insanların kendilerini geliştirme potansiyellerine olan inancımızı pekiştirir.
Yılmazlık düzeyini artıran ailevi koşullar
- Bakıcılar (ebeveynler ya da diğer ilgilenen kişiler) ile sağlıklı, yakın ilişkiler, bağlar oluşturmuş olma. Sağlıklı bağlanan çocuklar stres altında kaldıklarında daha az kortizol salgılarlar.
- Yalnızlık büyük bir risk faktörü. Sosyal ilişkileri iyi olanlar daha yılmaz oluyorlar.
- Pozitif aile ortamı, ebeveynler arasında minimal çatışma, ev ortamının organize olmuş olması
- Ebeveynlerin eğitim düzeyi
- Uyumlu çocukluk evresi
- Sağlıklı, yakın ilişkiler, bağlar oluşturmuş olma,
- Çocuğun eğitimiyle ilgili ebeveynler
- Sosyoekonomik avantajlar
- Yetkeci (authoritarian) ebeveynlik.
Diğer sistemler: Okul, toplum…
- Destekleyici yetişkinlerle yakın ilişkilere sahip olma
- Rol modellerinin yol göstermesi
- Kurallara uyan arkadaşlarla ilişkiler kurma
- Etkin okullar
- Toplum bilinci olan bir çevre
- Kamu güvenliğinin yüksek olması
- İyi acil servisler, sağlık hizmetleri
3) Verilerin ışığında çocuklarda yılmazlığı artırmak için neler yapılabilir?
- Doğum öncesi ve doğum risklerini düşürmeye çalışmak
- Çocuk istismarını önlemek
- Çocuklara değerli olduklarını göstermek, kompliman yapmak
- Ergenlerde kötü alışkanlıkları önlemek
- Evsizlik, fakirlikle mücadele
- Rol model olabilecek yetişkinlerle iletişim
- Çocuk kulüpleri, sosyal aktiviteler oluşturmak
- Ebeveynleri eğitmek, ebeveynlere sağlıklı bağlanma
- Çocukları belirli zorluklara (ameliyat gibi) hazırlayacak programlar hazırlamak
- Çocuklar için mentörler bulabilmek
- Çocuğa katkısı olabilecek geleneklere, ritüellere, danslara… katılmalarını sağlamak.
Çocukların yüksek stres altında büyümesi onların yılmazlıklarının gelişmesini engelliyor. Peki ya tam tersi. Hayatı onlar için sürekli kolaylaştırmak nasıl sonuç veriyor? Ailelerin çocuklarına çatışmaların hayatta kaçınılmaz olduğunu görmeleri ve gerekince bunlarla baş edebilecek kaynakları edinmeleri için ortam hazırlaması gerekiyor.
4) Yılmazlık düzeyini düşüren faktörler nelerdir?
- Ailede kayıpların olması
- Erken doğum neticesinde dünyaya gelmek, düşük kiloda doğmak
- Düşük sosyo ekonomik düzey
- Kötümser olmak
- Problemleri kişiselleştirmek
- Çözülmemiş problemler
- Kişinin birçok yaşadığı şeyi bastırması, sürekli olmadığı gibi biri görünerek kendisine yabancılaşması
- Kişinin kendisini sevmemesi
- Hayatı anlamsız bulmak. Deneyip, yanılıp tekrar denemeyi gerektirecek amaçların bulunmaması.
- Öğrenilmiş çaresizlik. Ne yaparsam yapayım bir şey değişmeyecek diye düşünmek.
5) Yılmazlık geliştirilebilir mi?
Her ne kadar genetik faktörler ve içinde bulunduğumuz koşullar yılmazlık seviyemizi belirlese de yılmazlık geliştirilebilir. Yılmazlık yıllar içinde değişebilen, artıp azalabilen bir özelliktir.
Yılmazlığı geliştirmek için yapalabilecek olan en önemli şeylerden biri amaçlar belirlemek, bu amaçlara küçük adımlar atarak denemeler yapmak. Önceki başarılarından, hatalarından elde ettiği içgörü ve kendine güvenle daha ileriye adımlar atabilir.
Martin Seligman özellikle ABD’de askerlerin yılmazlık düzeylerini geliştirmek için programlar hazırlamıştır.
Yılmazlık düzeyi yüksek olan kişilere bunu nasıl başardınız diye sorduğunuzda, genellikle “yapmak zorunda kaldım. Başka seçeneğim yokdu” diyorlar. İnsanlar yılmazlıklarıyla kendilerini de şaşırtıyorlar.
6) Yılmazlık – Yöneltilen eleştiriler
Gerçekten mümkün olup olamayacağı sorgulanmıştır yılmazlığın. Yılmazlık denen şeyin bilişsel çelişkiden (cognitive dissonance) ibaret olabileceği iddia edilmiştir. Benzer bir şekilde yılmazlığın pozitif bir ilüzyon olabileceği söylenmiştir.
Diğer bir eleştiri ise travmalara ve haksızlıklara maruz kalmış bireylerin yaşadıkları yetmiyormuş gibi bir de pozitif düşünmek zorunda bırakılmalarıdır. Bu bireyde baskıya ve eğer ulaşılamaz ise depresyona ve hayal kırıklığına sebep olabilir.
